این متن چکیده ای است کتاب تاریخ انزلی نوشته استاد عزیز طویلی
نام انزلی، برای بسیاری از ساکنان این بندر شمالی، تنها یک اسم نیست؛ بلکه راز دیرینه‌ای‌ست که سینه‌به‌سینه میان مردم نقل شده و هر نسل، روایتی تازه از آن دارد.
از افسانه دو برادر ترکمن تا تأثیر زبان‌های عربی، گیلکی، ترکی و حتی یونانی، همه دست‌به‌دست هم داده‌اند تا این نام پنج‌حرفی، پر رمز و راز باقی بماند. اما واقعاً «انزلی» یعنی چه؟ از کجا آمده؟ و چرا این‌همه روایت متضاد درباره‌اش وجود دارد؟
انزلی؛ روایتی از دو برادر ترکمن
یکی از شناخته‌شده‌ترین روایت‌های محلی، به داستان دو برادر ترکمن به نام‌های انزان و غازان برمی‌گردد. می‌گویند یکی از این دو در بخش غربی مرداب ماند و منطقه را «انزلی» نام نهاد و دیگری در بخش شرقی ساکن شد و آنجا را «غازیان» خواندند. این روایت در خاطره جمعی مردم، جایگاه ویژه‌ای دارد و حتی در منابع رسمی مانند نشریه استان گیلان در سال ۱۳۶۳ نیز آمده است.
انزلی یا انزال؟ نگاهی به ریشه‌های زبانی
برخی معتقدند نام انزلی از کلمه عربی «انزل» (فرود آمدن) گرفته شده. در روایتی آمده که فرمانده سپاهی عرب هنگام عبور از این ناحیه، فرمان فرود آمدن داده و گفت: «انزل!» و همین واژه بعدها تبدیل به نام شهر شد. اما این نظریه با این پرسش مواجه است: آیا واقعاً عرب‌ها به گیلان نفوذ کرده‌اند؟
اسناد تاریخی مانند تاریخ یعقوبی و سیاست‌نامه نظام‌الملک نشان می‌دهند که عرب‌ها در سال‌های ۱۲۳ تا ۲۲۳ هجری، به بخش‌هایی از گیلان حمله‌ور شدند، اما حضور دائمی یا تأثیر فرهنگی عمیق آن‌ها بر این منطقه چندان تأیید نشده است.
انزلی و افسانه‌های گیلکی
روایت‌های بومی دیگری نیز وجود دارد. برخی ریشه نام انزلی را به واژه گیلکی «هنزرلی» نسبت می‌دهند؛ به معنای «جایی که نی‌زار دارد». در گذشته‌های دور، مرداب انزلی مملو از گیاهانی چون «لی» و «سوف» بود و خانه‌ها را با آن‌ها می‌ساختند. به همین دلیل، مردم می‌گفتند «هنزرلی»، یعنی جایی که لی هست، که بعدها به «انزلی» تبدیل شد.
در برخی لهجه‌های محلی، ترکیب‌هایی مانند «آن + زل + لی» دیده می‌شود: «آن» به معنی «این»، «زل» به معنی «محل»، و «لی» نیز به عنوان پسوند مکان. به این ترتیب «انزلی» یعنی «این محل لی‌دار».
زبان ترکی و نظریه «انزانلی»
نظریه‌ای دیگر می‌گوید اگر قوم یا طایفه‌ای به نام «انزان» در این منطقه ساکن شده باشند، طبق قواعد زبان ترکی، این مکان باید «انزانلی» یا «انزنلی» نامیده می‌شده است. با گذشت زمان و ساده‌سازی تلفظ، «ن» از ترکیب حذف شده و نام به «انزلی» تغییر یافته است. جالب این‌که نمونه‌های مشابه در زبان ترکی فراوانند؛ مثل رجب‌لی، صادق‌لی و…
انزلیج؛ نامی قدیمی در اسناد رسمی
در روزنامه‌های قدیمی، مانند شماره ۴۸۵ روزنامه دولت ایران (سال ۱۲۷۷ هجری قمری)، واژه انزلیج برای اشاره به این بندر آمده است. همچنین در اسناد مدرسه فردوسی انزلی و از زبان بزرگان محلی نیز شنیده شده که انزلی در اصل «انزلیج» بوده؛ یعنی اسکله یا جایی برای پهلو گرفتن قایق‌ها.
در زبان ترکی، «-ج» یا «-چ» پسوندی است که شغل یا وابستگی را می‌رساند؛ مانند قهوه‌چی، تماشاچی. پس انزلیجی یا انزلیچی به معنی فردی از انزلی است.
ارتباط با تمدن‌های باستانی: انزان، انشان، انزل
پژوهشگران برخی ریشه‌های تاریخی انزلی را در انشان یا انزان، پایتخت اولیه امپراتوری هخامنشیان جست‌وجو کرده‌اند. کوروش کبیر در منشور معروف خود در بابل، خود را «پادشاه انشان» می‌نامد. برخی معتقدند مهاجرانی از آن نواحی، در زمان‌های دور به سواحل دریای خزر آمده و این منطقه را به یاد سرزمین مادری‌شان، انزلی نامیده‌اند.
آیا انزلی از «توتم» آمده است؟
در روایتی جالب‌توجه، یکی از واعظان قدیمی رشت ادعا کرده که نام اولیه انزلی، توتم بوده است؛ واژه‌ای که در بسیاری از فرهنگ‌های باستانی به معنی سمبل یک طایفه یا حیوان مقدس است. هرچند هیچ سندی این ادعا را تأیید نمی‌کند، اما نشان می‌دهد مردم همیشه دنبال معنایی خاص و مقدس برای این نام بوده‌اند.
فرضیه روسی و یونانی
در متون روسی، نام انزلی به شکل زنزلی آمده است که گفته می‌شود به معنی «بمان» یا «توقف کن» بوده. در متون گرجی نیز «زنزلی» آمده که به معنی «چشم تنگ» است. در همین حال، برخی مدعی‌اند یونانی‌ها به بندر «انزلوس» می‌گفته‌اند که بعدها به «انزلیوس» و سپس «انزلی» تغییر یافته است. این نام‌ها همگی به ویژگی بندری و ساحلی انزلی اشاره دارند.
انزلی، بندری برای لنگر انداختن
یکی از دقیق‌ترین فرضیه‌ها درباره ریشه نام انزلی به واژه فارسی انجر یا انگر (به معنی لنگر) برمی‌گردد که از آن مشتقاتی چون «انزر» و «انزل» ساخته شده است. از آنجا که انزلی، بندری ایمن و مناسب برای لنگر انداختن کشتی‌ها بوده، احتمال دارد این ویژگی جغرافیایی الهام‌بخش نام آن شده باشد. برخی محققان گیلانی مانند زنده‌یاد سرتیپ‌پور نیز از این نظر حمایت کرده‌اند.
نتیجه‌گیری: انزلی، نامی با هزار روایت
شاید هیچ نامی در گیلان به‌اندازه «انزلی» محل اختلاف، روایت و افسانه نباشد. از طایفه‌های انزان گرفته تا لشکر اعراب، از زبان گیلکی تا واژگان یونانی، همه ردپایی از خود در نام این بندر جا گذاشته‌اند. اگرچه نمی‌توان به یک پاسخ قطعی رسید، اما همین گوناگونی روایت‌هاست که به نام انزلی عمق و هویت می‌بخشد.
شاید بهترین تعبیر، همان حرف پیرمردی باشد که گفته بود:
«انزلی یعنی جایی برای ماندن، برای فرود آمدن، برای لنگر انداختن…»
